Πνευματικοί νόμοι – Πως εφαρμόζονται στη ζωή μας.

 Δημήτρης Σπηλιώτης – Εφέτης ΔΔ

1. Ο Γέροντας Παΐσιος ο Αγιορείτης (25-7-1924/12-7-1994), τον οποίο είχα την τύχη να γνωρίσω από κοντά, μιλούσε συχνά για τους πνευματικούς νόμους. Τους νοητούς κανόνες δηλαδή της Θείας Πρόνοιας που επενεργούν στη ζωή μας, ατομική και συλλογική, κατά τρόπο εξισορροπητικό της ψυχικής (πνευματικής) μας κατάστασης και επιβοηθητικό της πορείας μας στο ‘‘καθ’ ομοίωσιν’’.

Έχουν κι αυτοί οι νόμοι πραγματικό και έννομη συνέπεια. Με τη διαφορά ότι, παρά την πλήρωση του πραγματικού, την επέλευση της δυσμενούς έννομης συνέπειας μπορεί να αποτρέψει η μετάνοια του ανθρώπου και η αγάπη του Θεού. Διατυπώσεις πνευματικών νόμων μπορεί να βρει κανείς στην Αγία Γραφή και στη Φιλοκαλία. 

Εκτός από εξειδικεύσεις κάποιων βασικών από αυτούς (όπως της αγάπης, της ισορροπίας, της ανταπόδοσης κλπ), δεν παρέθετε τους πνευματικούς νόμους ο Γέροντας. Στεκόταν κυρίως στον τρόπο της ενέργειάς τους, αποκαλυπτικό της Θείας Πρόνοιας.

2. Το πιο κάτω κείμενο έγραψε ο Γέροντας. Συμπυκνώνει τις σκέψεις του για τη λειτουργία των πνευματικών νόμων και αναδεικνύει την πεμπτουσία του θέματος: αλλάζει ο Θεός όταν οι άνθρωποι αλλάζουν. «Όσο πιο ψηλά πετάμε ένα αντικείμενο, με τόση περισσότερη ορμή τραβιέται κάτω από την έλξη της γης και συντρίβεται (φυσικός νόμος). ‘‘Πάς ο υψών εαυτόν ταπεινωθήσεται’’ (Λουκ. ιη΄ 14). Όσο υψώνεται κανείς, τόση θα είναι και η πτώση του η πνευματική και, ανάλογα με το ύψος της υπερηφάνειάς του, θα συντριβεί. Εκτός εάν η υπερηφάνειά του ξεπεράσει την ανθρώπινη και φτάσει τη δαιμονική. Τότε δεν τον πιάνει ο πνευματικός νόμος σε τούτη τη ζωή, αλλά συμβαίνει το Αποστολικό ‘‘πονηροί δε άνθρωποι και γόητες προκόψουσιν επί το χείρον, πλανώντες και πλανώμενοι’’ (Β΄ Τιμ. γ΄ 13). 

Όταν όμως ο άνθρωπος καταλάβει αμέσως το ανέβασμα της υπερηφάνειάς του και ζητήσει ταπεινά συγχώρηση από το Θεό, αμέσως τα σπλαχνικά χέρια του Θεού τον αρπάζουν με χαρά και τον κατεβάζουν απαλά, χωρίς να γίνει αντιληπτή η πτώση του. Έτσι δεν συντρίβεται, μια που έχει προηγηθεί η καρδιακή συντριβή με τη μετάνοια που έδειξε. Το ίδιο συμβαίνει και με αυτόν που έδωσε μάχαιρα [βλ. Ματθ. κστ΄ 52]. 

Όταν μετανοήσει ειλικρινά, με πόνο, δεν επιτρέπει ο Καλός Θεός να εξοφλήσει εδώ με μάχαιρα, αφού η καρδιά του μετανιωμένου ανθρώπου μαχαιρώνεται από τον έλεγχο της συνειδήσεως και υποφέρει. Τότε του δίνει ο Θεός, σαν στοργικός Πατέρας, αντί μάχαιρα, βάλσαμο στην πονεμένη του καρδιά, τη Θεία Παρηγοριά Του. Εάν όμως ο ίδιος ο άνθρωπος που έσφαλε, από πολύ φιλότιμο ζητήσει επίμονα από τον Θεό να τιμωρηθεί σε αυτή τη ζωή για το σφάλμα του, ενώ του το χάρισε ο Καλός Θεός και απαλλάχθηκε από τους πνευματικούς νόμους, του κάνει και αυτό το φιλότιμο αίτημά του, αλλά του ετοιμάζει και στεφάνι άφθαρτο, ουράνιο. 

Επίσης, όποιος τηρεί τις εντολές του Θεού και ζητάει ως χάρη από τον Θεό να τιμωρηθεί αυτός για τα σφάλματα των συνανθρώπων του ή να πάρει αυτός την αρρώστια από τον συνάνθρωπό του, αυτός πολύ συγγενεύει με τον Χριστό και πολύ συγκινείται τότε ο Χριστός από την αρχοντική αγάπη του παιδιού Του. Εκτός δε από τη χάρη που του κάνει ο Θεός, να χαρίσει τα σφάλματα των άλλων, επιτρέπει και δοκιμασίες στη ζωή του, κατά το επίμονο αίτημά του. Παράλληλα, του ετοιμάζει και το διαμαντένιο στεφάνι του Μάρτυρος, διότι πολλοί άνθρωποι τον κατακρίνουν με την κατ’ όψιν κρίση τους (Ιω. ζ΄ 24), νομίζοντας ότι τον τιμώρησε ο Θεός για τις αμαρτίες του, ενώ αυτός έγινε ολόχρυσο πνευματικό αλεξικέραυνο, από αγάπη προς τους άλλους, σαν μιμητής του Χριστού. 

Μέσα λοιπόν στα κρίματα του Θεού που είναι άβυσσος, βλέπουμε και αυτήν την περίπτωση που συναντούμε σε Προφήτες και Αγίους, όπως και άλλες χιλιάδες περιπτώσεις, και το πιο σπουδαίο απ’ όλα, να αλλάζει ο Θεός όταν οι άνθρωποι αλλάζουν. Επομένως, οι πνευματικοί νόμοι διαφέρουν από τους φυσικούς νόμους, διότι οι πνευματικοί νόμοι έχουν σπλάχνα και ο άνθρωπος έχει να κάνει με τον Δημιουργό του, τον Πολυεύσπλαχνο Θεό. Όταν δηλαδή συνέρχεται το άτακτο παιδί, μετανοεί και δέρνεται από τη συνείδησή του, τότε ο πατέρας του το χαϊδεύει με αγάπη και το παρηγορεί. 

Ο Πατέρας λοιπόν παιδαγωγεί τα παιδιά Του από αγάπη, με σκοπό να συνέλθουν και να έλθουν κοντά Του, και όχι από κακότητα, ούτε από κοσμική, νομική δικαιοσύνη, αλλά από Θεία Καλοσύνη για το καλό πάντα των παιδιών Του, για να σωθούν και να κληρονομήσουν την ουράνια Βασιλεία Του» (Γέροντος Παϊσίου Αγιορείτου: ‘‘Ο Γέρων Χατζη-Γεώργης ο Αθωνίτης’’ σελ. 76-79).

3. Ο Γέροντας έλεγε πως ισχύει και το αντίθετο. Την επέλευση δηλαδή της ευμενούς έννομης συνέπειας, κατά την πρόρρηση του Θεού (δια των αγίων Του), μπορεί να αποτρέψει η αμέλεια και η αστάθεια του ανθρώπου: «Όταν ο Θεός προλέγει, πρέπει και ο άνθρωπος να προσέχει. Διότι, αν ο άνθρωπος αμελήσει και αλλάξει, και ο Θεός αλλάζει. Η έκβαση αυτού που προλέγει ο Θεός εξαρτάται και από τον άνθρωπο» (Ι. Ησυχαστήριον ‘‘Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος’’ Μεταμόρφωση Χαλκιδικής: ‘‘Από την ασκητική και ησυχαστική αγιορείτικη παράδοση’’ σελ. 712).

4. Οι πνευματικοί νόμοι επενεργούν αθόρυβα, κατά τρόπο μυστικό, και σε βάθος χρόνου. Πολλές φορές και χωρίς να το καταλάβουμε. Εδώ η άγνοια νόμου συγχωρείται. Ο Γέροντας μιλάει απλοϊκά: «Λίγες είναι οι περιπτώσεις που συμβαίνει κάτι, για να δοξαστεί το όνομα του Θεού, όπως στον εκ γενετής τυφλό. Στις άλλες περιπτώσεις ενεργούν οι πνευματικοί νόμοι. Ο άνθρωπος είναι που διώχνει τη χάρη του Θεού. Κάθεται π.χ. κάποιος στο ρεύμα από ξεροκεφαλιά. Μετά κάνει προσευχές για να γίνει καλά. Όταν όμως δεν ξέρει κανείς και κάθεται στο ρεύμα, ο Θεός βοηθά […]» (Ι. Ησυχαστήριον ‘‘Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος’’ ό. π. σελ. 761).

5. Ο Γέροντας πίστευε ότι η ακολουθία του πνευματικού νόμου μπορεί να επέλθει και στους απογόνους εκείνου που πραγμάτωσε την προϋπόθεση. «Ένας ευσεβής υφίστατο συνεχώς πολλές αδικίες από τους συνεργάτες του. Είχε όμως πολλή καλοσύνη και τα υπέμενε όλα χωρίς γογγυσμούς και μεμψιμοιρία. Ο Γέροντας, γνωρίζοντας την κατάστασή του, του είπε: – Έτσι να κάνεις! Να υπομένεις! Και να ξέρεις, ο Θεός στο τέλος πάντα αποδίδει δικαιοσύνη. Κι αν μερικές φορές για κάποιο λόγο η Θεία Του Πρόνοια κρίνει ότι δεν πρέπει να αποδοθεί, τότε να’ σαι βέβαιος ότι σίγουρα θα αποδοθεί στα παιδιά σου και μάλιστα εκατονταπλάσια» (Ιερομονάχου Χριστοδούλου Αγιορείτου: ‘‘Σκεύος εκλογής’’ σελ. 205).

6. Και εδώ όμως ο Γέροντας έλεγε πως ισχύει και το αντίθετο, κατά το κοινώς λεγόμενο ‘‘αμαρτίαι γονέων παιδεύουσι τέκνα’’: «Μπορεί σε μια οικογένεια ο παππούς ή η γιαγιά να έκαναν αδικίες και αυτοί να είναι καλά. Όμως τα παιδιά ή τα εγγόνια τους παιδεύονται. Αρρωσταίνουν και αναγκάζονται να δίνουν στους γιατρούς όσα μαζεύτηκαν με αδικίες, για να εξοφλήσουν οι παππούδες τους» (Ι. Ησυχαστήριον ‘‘Ευαγγελιστής Ιωάννης ο Θεολόγος’’ Σουρωτή Θεσσαλονίκης: ‘‘Γέροντος Παϊσίου Αγιορείτου ΛΟΓΟΙ’’ τόμος Α΄ σελ. 89-90).

7. ‘‘Η γνώσις φυσιοί’’ έλεγε ο Απ. Παύλος [Α΄ Κορ. η΄ 2]. Ο Γέροντας συνδέει το ζήτημα αυτό με την επενέργεια των πνευματικών νόμων: «Η εξωτερική μόρφωση τις περισσότερες φορές βλάπτει, γιατί αναπτύσσει στον άνθρωπο μεγάλη ιδέα για τον εαυτό του. Η ιδέα αυτή μετά γίνεται φράχτης που εμποδίζει τη Χάρη του Θεού να τον πλησιάσει. Ενώ, όταν ο άνθρωπος πετάξει την ψεύτικη ιδέα που έχει για τον εαυτό του, τότε ο Καλός και Πλούσιος Πατέρας μας τον πλουτίζει με τις Θεϊκές Του φωτεινές ιδέες. 

Οι πολλές γνώσεις δηλαδή υπάρχει φόβος να φουσκώσουν το κεφάλι, να το κάνουν αερόστατο και να διατρέχει τον κίνδυνο ή να σπάσει στον αέρα (με σχιζοφρένεια) ή να γκρεμιστεί (με υπερηφάνεια) και να γίνει κομμάτια. Γι’ αυτό η γνώση θα πρέπει να ακολουθεί τον φόβο του Θεού και να συμβαδίζει με την πράξη, για να υπάρχει ισορροπία. Η σκέτη γνώση βλάπτει. Όταν μπαίνει ο εγωισμός και μιλώ για να με θαυμάσουν, επειδή εγώ σκέφθηκα καλύτερα, τότε λειτουργούν οι πνευματικοί νόμοι, για να συνέλθω. Όταν όμως αυτό γίνεται συνέχεια, πειράζει. 

Μια τριχούλα μπαίνει στο μάτι και το ερεθίζει. Αν μπαίνει συνέχεια δημιουργεί μεγάλο ερεθισμό. Έτσι και εδώ δημιουργείται πνευματικός ερεθισμός. Όταν ένας άνθρωπος έχει εξυπνάδα και κάνει μια εργασία με ευκολία, πρέπει να διαλύεται μπροστά στον Θεό, να Τον ευχαριστεί μέρα-νύχτα που του έδωσε εξυπνάδα και την κάνει χωρίς να κουράζεται» (ΛΟΓΟΙ τόμος Α΄ σελ. 218-219).

8. Ο ακόλουθος διάλογος είναι χαρακτηριστικός. Διαλαμβάνει και την απάντηση σε ένα ερώτημα πολλών, σχετικά με το γιατί μερικοί άνθρωποι είναι απρόσμενα καλότυχοι σε αυτή τη ζωή: «– Μπορεί Γέροντα να θαυμάσει κανείς ένα έργο που έκανε και να γίνει κάποια ζημιά; – Ναι, γιατί λειτουργούν οι πνευματικοί νόμοι. Παίρνει τη Χάρη Του ο Θεός από κάποιον και κάνει τη ζημιά, για να συνετιστεί ο άλλος που υπερηφανεύτηκε για το έργο του. – Δηλαδή Γέροντα όταν γίνεται ζημιά σημαίνει ότι έχουν λειτουργήσει οι πνευματικοί νόμοι; – Φυσικά. – Αποκλείεται να είναι κανείς αδέξιος και να κάνει ζημιές; – Σπάνιες είναι αυτές οι περιπτώσεις. Γι’ αυτό όσο μπορείτε να ζείτε ταπεινά. Να σκέφτεστε ότι δεν έχουμε τίποτε δικό μας. Όλα ο Θεός μας τα έχει δώσει. Όλα όσα έχουμε είναι του Θεού. Μόνο οι αμαρτίες είναι δικές μας. Αν δεν ταπεινωνόμαστε θα λειτουργούν σ’ εμάς συνεχώς οι πνευματικοί νόμοι, μέχρις ότου καμφθεί ο εγωισμός μας. 

Ο Θεός να δώσει να γίνει αυτό πριν μας βρει ο θάνατος. – Μπορεί Γέροντα ο άνθρωπος να μην καταλάβει ότι έχουν λειτουργήσει οι πνευματικοί νόμοι; – Αν δεν παρακολουθεί κανείς τον εαυτό του, τίποτα δεν καταλαβαίνει και από τίποτα δεν βοηθιέται, ούτε ωφελείται. – Όταν Γέροντα κάποιος έχει μια πτώση και λυπάται, έτσι ξεπληρώνει; – Αν αισθάνεται ότι χρωστάει δεν θα πληρώσει. Όταν όμως δεν αισθάνεται το χρέος του επιτρέπει ο Θεός να πληρώσει. Όταν έχουμε χρέη και δεν ξοφλούμε σ’ αυτή τη ζωή, αυτό είναι πολύ κακό σημάδι. Είναι εγκατάλειψη από τον Θεό. Όταν πάλι κάποιος δεν τρώει σκαμπίλια και δέχεται ευλογίες, τότε φαίνεται ότι έκανε κάτι καλό και ανταμείβεται εδώ γι’ αυτό από τον Χριστό διπλά και τριπλά. Δεν ξοφλάει όμως για τα σφάλματά του. Και αυτό πάλι είναι κακό» (ΛΟΓΟΙ τόμος Δ΄ σελ. 248-250).

9. Η κατάκριση είναι πτώση. Πολλές φορές κατακρίνουμε κάποιον για ένα σφάλμα του και στη συνέχεια, κατά έναν περίεργο τρόπο, διαπράττουμε και εμείς το ίδιο σφάλμα. Η θέση του Γέροντα είναι σαφής: «Αν κατακρίνει κανείς τον άλλο για ένα σφάλμα του και δεν καταλάβει την πτώση του, ώστε να μετανοήσει, συνήθως πέφτει στο ίδιο σφάλμα, για να το καταλάβει. Ο Θεός δηλαδή από αγάπη επιτρέπει να αντιγράφει ο άνθρωπος την κατάσταση εκείνου τον οποίο κατέκρινε. Αν πεις λ.χ. ότι κάποιος είναι πλεονέκτης και δεν καταλάβεις ότι κατέκρινες, ο Θεός παίρνει τη Χάρη Του και επιτρέπει να πέσεις κι εσύ στην πλεονεξία. Αρχίζεις τότε να μαζεύεις. Μέχρι να καταλάβεις την πτώση σου και να ζητήσεις συγχώρεση από τον Θεό, θα λειτουργούν οι πνευματικοί νόμοι» (ΛΟΓΟΙ τόμος Ε΄ σελ. 105).

10. Ποιοί είναι όμως αυτοί που προσελκύουν τη Θεία Χάρη; Και εδώ ο Γέροντας δίνει ξεκάθαρη απάντηση: «Ο Θεός θέλει να έχουμε μόνο λίγη ταπείνωση για να συγγενεύουμε μαζί Του και μετά όλες οι δωρεές Του έρχονται άφθονες η μία μετά την άλλη. Γιατί ο Θεός χρωστά, κατά κάποιον τρόπο, στον ταπεινό άνθρωπο πολλή Χάρη και του τη δίνει ως δώρο, χωρίς εκείνος να τη ζητήσει. Είναι πνευματικός νόμος αυτό. ‘‘Ο Θεός υπερηφάνοις αντιτάσσεται, ταπεινοίς δε δίδωσι χάριν’’ δεν λέει το Ευαγγέλιο; [Ιακ. δ΄ 6 και Α΄ Πετρ. ε΄ 5] Έτσι τα έχει κανονίσει ο Θεός. Είμαι ταπεινός θα πει έχω Θεία Χάρη. Ο πολύ ταπεινός, πολλή Χάρη λαμβάνει από τον Θεό, καθώς τη ρουφάει σαν σφουγγάρι» (ΛΟΓΟΙ τόμος Ε΄ σελ. 168).

11. Ο Γέροντας πίστευε πως οι πνευματικοί νόμοι ρυθμίζουν και τη συλλογική ζωή εθνών και λαών, κατά τη ροή της ιστορίας. Για την περίπτωση του Αλβανικού λαού, υπό το καθεστώς του Ενβέρ Χότζα, ο συνομιλητής του ανέφερε πως ο ένας στους τρεις ήταν χαφιές του καθεστώτος, πως τα παιδιά ‘‘κάρφωναν’’ τους γονείς και τους έστελναν φυλακή και πως οι ανθρώπινες σχέσεις είχαν δηλητηριαστεί. Ο Γέροντας έκανε το πιο κάτω σχόλιο: «Βλέπεις, λειτούργησαν οι πνευματικοί νόμοι. Αυτοί σαν λαός αρνήθηκαν τον Χριστό. 

Τους έταζε τότε ο Χότζα ότι, αν πάνε με το μέρος του, θα γίνονταν πλούσιοι και θα περνούσαν άνετα. Και αυτοί τον ακολούθησαν, αν και γνώριζαν ότι είναι εχθρός του Χριστού. Αρνήθηκαν δηλαδή τον Χριστό για τα υλικά πράγματα. Έ, και ο Χριστός τους άφησε στα χέρια αυτού που διάλεξαν. Ο Χότζα έστησε μετά τέτοια τρομοκρατία που φοβόντουσαν να αναπνέουν ακόμα. Δαιμονική πονηρία […]» (Αθανάσιου Ρακοβαλή: ‘‘Ο πατήρ Παΐσιος μου είπε …’’ σελ. 171).

12. Συναφώς, για την περίπτωση της Τουρκίας και του Τουρκικού λαού ο Γέροντας διατύπωσε πολλές φορές την ακόλουθη πρόρρηση: «Η Τουρκία θα διαλυθεί και οι μεγάλες δυνάμεις θα μας δώσουν την Πόλη. Όχι επειδή μας αγαπούν, αλλά γιατί θα οικονομήσει ο Θεός τα πράγματα έτσι, ώστε το συμφέρον τους θα είναι να την έχουμε εμείς. Θα λειτουργήσουν οι πνευματικοί νόμοι. Οι Τούρκοι έχουν να πληρώσουν πολλά, από αυτά που έχουν κάνει. Αυτό το έθνος θα καταστραφεί, διότι δεν προήλθε με την ευλογία του Θεού. Τα κόλλυβά τους τα έχουν στο ζωνάρι τους [δηλαδή πλησιάζει το τέλος τους]» (Ιερομονάχου Ισαάκ: ‘‘Βίος Γέροντος Παϊσίου του Αγιορείτου’’ σελ. 699).

13. Συμπερασματικά, την τελολογία και τη λειτουργία των πνευματικών νόμων ο Γέροντας συνοψίζει ως εξής: «Με τους πνευματικούς νόμους ξοφλάμε εδώ […] πολλά μας αμαρτήματα. Παραδείγματος χάριν, τα παιδιά που ασεβούν στους γονείς τους, θα το βρουν από τα παιδιά τους. Αλλά οι πνευματικοί νόμοι έχουν σπλάχνα. Όταν υψωθείς εωσφορικά και το καταλάβεις και ζητήσεις συγγνώμη, τότε σε πιάνει η χούφτα του Θεού και σε κατεβάζει μαλακά, χωρίς να σπάσεις τα μούτρα σου» (Νικ. Ζουρνατζόγλου: ‘‘Μαρτυρίες προσκυνητών/Γέροντας Παΐσιος ο Αγιορείτης’’ τόμος Β΄ σελ. 120).

14. Πρόσφατα η Σύνοδος του Οικουμενικού Πατριαρχείου αποφάσισε ομόφωνα την αγιοκατάταξη του Γέροντα. Έτσι, στις 12-7-2015 γιορτάσαμε για πρώτη φορά τη μνήμη του. Ήταν η μέρα (νύχτα) που ο Θεός δεν άφησε τον Έλληνα Πρωθυπουργό να συνομολογήσει την κατάρρευση της Χώρας (…). Ας είμαστε υποψιασμένοι: πίσω από την τροπή των πραγμάτων, τόσο σε ατομικό, όσο και σε συλλογικό επίπεδο, μπορεί να ενεργούν πνευματικοί νόμοι. Εύχομαι και ελπίζω οι δυσμενείς συνέπειες των πνευματικών νόμων, την ενεργοποίηση των οποίων προκάλεσε κυρίως η ιδιοτελής και απάνθρωπη συμπεριφορά πολλών στην Πατρίδα μας τα τελευταία σαράντα χρόνια, να λήξουν σύντομα, ύστερα από τη μετάνοια πολλών, τις προσευχές των αγίων και των παιδιών και τη μεσιτεία της Θεοτόκου.

Και στη συνέχεια, να εκδηλωθούν οι ευμενείς συνέπειες κάποιων άλλων πνευματικών νόμων που υφαίνονται από παλιά (…) και που προετοιμάζουν και πάλι την ανάταξη της Ελλάδας, κατά τις προρρήσεις του Αγίου Παϊσίου του Αγιορείτου: «Μη στενοχωριέστε, η Ελλάδα δεν πρόκειται να χαθεί, διότι είναι το προπύργιο της Ορθοδοξίας. Αν ήταν στα χέρια των πολιτικών, θα είχε σβήσει. Ευτυχώς που είναι στα χέρια του Θεού, ο Οποίος την προστατεύει σκανδαλωδώς. Κάθε φορά που κινδυνεύει να χαθεί, κάτι κάνει την τελευταία στιγμή και τη σώζει. Και τώρα θα υπάρχει αναμπουμπούλα, γιατί ο διάβολος οργώνει. Αλλά μην ανησυχείτε. Τελικά θα σπείρει και θα θερίσει ο Χριστός. Ο Καλός Θεός δεν επιτρέπει να γίνει κάτι κακό, αν μετά από αυτό δεν πρόκειται να βγει κάτι καλύτερο. Θα περάσουμε γερό τράνταγμα, αλλά θα επακολουθήσει η δόξα της Ελλάδας και η λάμψη της Ορθοδοξίας» 

(Ι. Ησυχαστήριον ‘‘Ευαγγελιστής Ιωάννης ο Θεολόγος’’ Βασιλικά Θεσσαλονίκης: ‘‘Ο Άγιος Παΐσιος ο Αγιορείτης’’ σελ. 474-475).

Πηγή:  Βήμα Ορθοδοξίας